Kosmogen nuklid

Kosmogen nuklidlar (yoki kosmogen izotoplar ) kamdan-kam uchraydigan nuklidlar ( izotoplar ) boʻlib, yuqori energiyali kosmik nurlar Quyosh tizimi atomining yadrosi bilan oʻzaro taʼsirlashib, atomdan nuklonlar (protonlar va neytronlar) chiqarilishiga olib kelgan vaqtda hosil boʻladi . Ushbu izotoplar toshlar yoki tuproqlar singari Yer materiallarida, Yer atmosferasida va meteoroidlar kabi yerdan tashqari ob'ektlarda paydo bo'ladi. Kosmogen izotoplarini o'lchash yordamida olimlar bir qator geologik va astronomik jarayonlar haqida tushunchaga ega bo'lishadi. Ham radioaktiv, ham barqaror kosmogen nuklidlar mavjud. Ushbu radionuklidlarning ba'zilari tritiy, uglerod-14 va fosfor-32 lardir.

Ba'zi bir yorug'lik (past atom raqami) birlamchi nuklidlari ( litiy, berilliy va bor izotoplari) nafaqat Katta portlash paytida, balki Katta portlashdan keyin, balki undan oldin ham yaratilgan deb taxmin qilinadi. Quyosh sistemasining yulduzlararo gaz va changda kosmik nurlarning tarqalishi jarayoni bilan zichlashishi, bu ularning Yerdagi ko'pligi bilan taqqoslaganda kosmik nurlarning ko'pligini tushuntiradi. Bu, davriy jadvalda temirdan oldin erta o'tish metallarining haddan tashqari ko'pligini tushuntiradi - temirning kosmik nurlanishi natijasida bir tomondan xrom orqali skandiy, ikkinchi tomondan bor orqali geliy hosil bo'ladi. Lekin, kosmogen nuklidlarning "Quyosh tizimida in situ" (Quyosh tizimining allaqachon yig'ilgan bo'lagi ichida) hosil bo'lishining o'zboshimchalik bilan belgilanishi Quyosh tizimi shakllanishidan oldin kosmik nurlarning tarqalishi natijasida hosil bo'lgan birlamchi nuklidlarning paydo bo'lishining oldini oladi. Xuddi shu nuklidlar hali ham Yerga kosmik nurlardan oz miqdorda keladi va meteoroidlarda, atmosferada, Yerda "kosmogen tarzda" hosil bo'lib boradi. Ammo, berilliy ( barchasi barqaror berilliy-9) mavjud  birinchi navbatda Quyosh tizimida ancha katta miqdorda bo'lib, ular Quyosh tizimining kondensatsiyasidan oldin mavjud bo'lgan va shuning uchun Quyosh tizimi hosil bo'lgan materiallarda mavjud bo`ladi. Yer sirtiga faqat ikkilamchi nurlargina yetib keladi. Birlamchi kosmik nurlar tarkibi proton va geliy yadrosi hamda har xil yadrolardan , shuningdek, qisman elektronlar, pozitronlar va gamma kvantlardan iborat.